Tuesday , March 19 2024
हिंदी

विलोम: Antonyms – Hindi Grammar for Students and Children

विलोम (Antonyms)

एक़-दूसरे के विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द विलोम कहलाते है। सरल शब्दों में – जो शब्द किसी दूसरे शब्द का उल्टा अर्थ बताते हैं, उन्हें विलोम शब्द या विपरीतार्थक शब्द कहते है। जैसे: अपेक्षा-नगद, आय-व्यय, आजादी-गुलाम, नवीन-प्राचीन शब्द एक दूसरे के उलटे अर्थ वाले शब्द है। अतः इन्हें ‘विलोम शब्द’ कहते हैं।

अत: विलोम का अर्थ है – उल्टा या विरोधी अर्थ देने वाल़ा। विलोम शब्द अपने सामनेवाले शब्द के सर्वदा विपरीत अर्थ प्रकट करते हैं।

कुछ विलोम शब्दों के उदाहरण नीचे दिए जा रहे है:

(अ, आ)

शब्द विलोम शब्द विलोम
अमृत विष अथ इति
अन्धकार प्रकाश अल्पायु दीर्घायु
अनुराग विराग आदि अंत
आगामी गत आग्रह दुराग्रह
अनुज अग्रज आकर्षण विकर्षण
अधिक न्यून आदान प्रदान
आलस्य स्फूर्ति अर्थ अनर्थ
अपेक्षा नगद अतिवृष्टि अनावृष्टि
आदर्श यथार्थ आय व्यय
आहार निराहार आविर्भाव तिरोभाव
आमिष निरामिष अभिज्ञ अनभिज्ञ
आजादी गुलामी अनुकूल प्रतिकूल
आर्द्र शुष्क अल्प अधिक
अनिवार्य वैकल्पिक अमृत विष
अगम सुगम अभिमान नम्रता
आकाश पाताल आशा निराशा
अनुग्रह विग्रह अपमान सम्मान
आश्रित निराश्रित अनुज अग्रज
अरुचि रुचि आदि अंत
आदान प्रदान आरंभ अंत
आय व्यय अर्वाचीन प्राचीन
अवनति उन्नति आदर अनादर
आयात निर्यात अनुपस्थित उपस्थित
आलस्य स्फूर्ति अतिवृष्टि अनावृष्टि
आस्तिक नास्तिक आलस्य स्फूर्ति
आदर्श यथार्थ अच्छा साफ
अच्छा सुन्दर अजीब अनोखा
अक्सर कभी कभार अनुमति देना मना करना
अमावस्या पूर्णिमा अस्त उदय
अनुलोम प्रतिलोम अनुरक्ति विरक्ति
अमर मर्त्य अग़्नि जल
अल्पसंख्यक बहुसंख्यक आधुनिक बहुसंख्यक
आधुनिक प्राचीन आगामी विगत
आचार अनाचार आत्मा पपरमात्मा
आदान प्रदान आयात निर्यात
आकाश पाताल आग्रह अनाग्रह
आकीर्ण विकीर्ण आधार आधेय
आसक्त अनासक्त आभ्यन्तर बाह्म
अतिथि आतिथेय आदत्त प्रदत्त
आना जाना आहान विसर्जन
अदोष सदोष अनाथ सनाथ
अनुरक्ति विरक्ति अराग सुराग
अस्वस्थ स्वस्थ अगला पिछला
अवनि अम्बर अनाहूत आहूत
अतुकान्त तुकान्त अत्यधिक अत्यल्प
अधः उपरि अधुनातन पुरातन
अनुग्रह विग्रह अर्पित गृहीत
अर्जन वर्जन अपेक्षा उपेक्षा
अधम उत्तम अंगीकार अस्वीकार
अज्ञ विज्ञ अघ अनघ
अकाल सुकाल अर्थी प्रत्यर्थी
अनैक्य ऐक्य अंत अनंत
अचर चर अर्वाचीन प्राचीन
आवश्यक अनावश्यक आधुनिक प्राचीन
आदि अनादि आगत अनागत
आश्रित निराश्रित आरोह अवरोह
आवृत अनावृत आस्था अनास्था
आकुंचन प्रसारण अवर प्रवर
अकाम सुकाम अन्तरंग बहिरंग
अर्पण ग्रहण अवनति उन्नति
अति अल्प अनेकता एकता
अनित्य नित्य अतल वितल
अधिकारी अनाधिकारी अंतर्मुखी वहिर्मुखी
अश्रु हास अभिज्ञ अनभिज्ञ
अग्र पश्च अपमान सम्मान
अथ इति अन्तर्द्वन्द्व बहिर्द्वन्द्ध
अपना पराया अनेक एक
अवनत उन्न्त अजेय जेय
अदेय देय आशा निराशा
आग्रही दुराग्रही आतुर अनातुर
आकर्षण विकर्षण आधार निराधार
आच्छादित अनाच्छादित आभ्यन्तर बाह्रय
आगम लोप आगामी विगत
आदिष्ट निषिद्ध आलोक अंधकार

(इ, ई)

शब्द विलोम शब्द विलोम
इच्छा अनिच्छा इष्ट अनिष्ट
ईद मुहर्रम ईश्वर जीव
इच्छित अनिच्छित इहलोक परलोक
इति अथ इसका उसका
ईषत अलम इकट्ठा अलग
ईश अनीश

(उ, ऊ)

शब्द विलोम शब्द विलोम
उदात्त अनुदात्त उधार नकद
उन्नति अवनति उदघाटन समापन
उन्मीलन निमीलन उत्तरायण दक्षिणायन
उर्ध्व निम्न उऋण ऋण
उन्मुख विमुख उद्यम निरुद्यम
उपस्थित अनुपस्थित उर्ध्व अधो
ऊपर नीचे उत्तीर्ण अनुत्तीर्ण
उपचार अपचार उपमेय अनुपमेय
उपमा अनुपमा उपाय निरुपाय
उपयोग दुरूपयोग उत्तम अधम
उग्र सौम्य उपसर्ग प्रत्यय
उर्ध्वगामी अधोगामी ऊँच नीच
उपकार अपकार उदार अनुदार
उदय अस्त उत्तीर्ण अनुत्तीर्ण
उधार नकद उत्थान पतन
उत्कर्ष अपकर्ष उत्तर दक्षिण
उद्यमी आलसी उर्वर ऊसर
उत्तम अधम उपसर्ग प्रत्यय
उदार कृपण उत्कृष्ट निकृष्ट
उपयोग दुरूपयोग उत्कर्ष अपकर्ष
उत्साह निरुसाह उद्यमी निरुद्यम
उपयुक्त अनुपयुक्त उच्च निम्र
उद्धत विनीत उदयाचल उस्ताचल
उत्तरायण दक्षिणायन उधार नकद
उपभुक्त अनुपभुक्त

Check Also

Hindi Grammar

उपसर्ग: Prefix – Hindi Grammar for Students and Children

उपसर्ग – प्रत्यय शब्द दो प्रकार के होते है – मूल और व्युतपन्न यानी बनाए …